چاقی در کودکان یکی از شایع ترین بیماری های مرتبط با تغذیه در کودکان است. طبق آخرین گزارش سازمان بهداشت جهانی، حدود ۴۱ میلیون کودک کمتر از ۵ سال در جهان به چاقی مبتلا هستند و روند آن رو به افزایش است.
شیوع چاقی در کودکان ۲ تا ۱۸ سال به طور میانگین ۱۸ درصد تخمین زده می شود، درحالی که طبق آخرین بررسی های وزارت بهداشت و درمان ایران، شیوع چاقی در کودکان ایرانی حدود ۲۰ درصد تخمین زده می شود.
چاقی در کودکان مساله ای پیچیده است که ابعاد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، پزشکی، و…دارد. در طول سال های اخیر شیوع چاقی به ویژه در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه افزایش چشمگیری داشته است.
آموزش و افزایش آگاهی عمومی جامعه و وضع قوانین و مقرراتی که حامی ترویج هرچه بیشتر الگوی زندگی سالم باشد، از راهکارهای کم هزینه پیشگیری و کنترل چاقی در کودکان است.
سیر طبیعی رشد در کودکان چگونه است؟
تغییرات وزن در کودکان، تغییراتی پیوسته است نه پله پله و در بازه های مختلف سنی سرعت رشد تغییر می کند. بنابراین ارزیابی تناسب وزن و قد کودک با بزرگسالان متفاوت است و باید براساس منحنی تغییرات قد و وزن متناسب با زمینه خانوادگی، سن، جنسیت، مرحله بلوغ و… ، توسط مراقب سلامت یا کارشناس تغذیه و پزشک انجام شود.
تعاریف متفاوتی برای چاقی در طول زمان مطرح شده است که ساده ترین آن تجمع چربی اضافی در بدن است.
شاخص توده بدنی طبیعی در کودکان توسط WHO , CDC و سایر مراجع بهداشتی مطرح شده است که در مجموع، اگر BMI کودک بالاتر از صدک ۹۵ متناسب با سن و جنس باشد، چاق و اگر بین صدک ۸۵ تا۹۵ باشد دارای اضافه وزن محسوب می شود.
از دیگر روش های طبقه بندی به این صورت است که اضافه وزن، چاقی و چاقی مفرط به ترتیب به اضافه وزن ۲۰، ۵۰ و ۸۰ درصد وزن ایده آل متناسب با سن، قد و جنس اطلاق می شود.
بنابراین، ثبت منظم قد و وزن کودکان در پرونده الکترونیک و کارت رشد، پیگیری آن و مقایسه با نمودار طبیعی توسط مراقبین سلامت، بهترین راه پایش چاقی و اضافه وزن در کودکان است.
برای اندازه گیری BMI در کودکان و همچنین در بزرگسالان، به این شکل عمل کنید:
,اندازه وزن فرد را به کیلوگرم را بر قد فرد به متر به توان 2 تقسیم کنید. BMI=kg/m2
نمودار BMI دختران
نمودار BMI پسران
چاقی و اضافه وزن در کودکی، چه عوارضی در کودکی و بزرگسالی دارد؟
- چاقی احتمال ابتلا به بیماری هایی مانند دیابت نوع دو، فشار خون بالا، چربی خون بالا، بیماری های کبدی، کبد چرب، بیماری های کیسه صفرا از جمله التهاب حاد و سنگ صفراوی را افزایش می دهد.
تحقیقات روی ۶۱۱۸ کودک ایرانی نشان داده که حدود ۲۷ درصد آنها به کبدچرب مبتلا هستند که درقیاس با سایر کشورها بسیار بالاتراست.
- سرخوردگی اجتماعی، تنهایی و اعتمادبه نفس پایین در کودکان چاق شایع تر است. افسردگی و چاقی اثرات متقابل دارند. شیوع اختلالات خوردن و افسردگی در کودکان چاق بیشتراست.
- پرخوری عصبی هم در اطفال و هم در بزرگسالان می تواند منجر به چاقی شود.
- مرگ و میر ناشی از بیماری های قلبی عروقی در بزرگسالانی که اضافه وزن در دوران نوجوانی داشته اند بیشتر از آنهایی است که وزن طبیعی داشته اند.
- خطر سرخوردگی اپیفیز استخوان ران در کودکان چاق ۴تا ۵ ساله، ۶برابر کودکان هم سن خود با وزن طبیعی است. این خطر در نوجوانان ۱۲ساله چاق ۱۷ برابر همسالانشان با وزن نرمال است.
- انحناهای غیر طبیعی استخوانهای اندام تحتانی و زانوی پرانتزی نیز از عوارض چاقی در سنین پایین است.
- چاقی در دوران کودکی می تواند اثرات منفی روی بلوغ و توانایی باروری در بزرگسالی داشته باشد.
- احتمال ابتلا به برخی سرطان ها در سنین بزرگسالی در افرادی که سابقه چاقی در کودکی دارند بیشتر است که از آن جمله می توان به سرطان روده بزرگ اشاره کرد.
علت چاقی در کودکان چیست؟
زمینه ی ژنتیکی، شیوه زندگی، متابولیسم، محیط، عادات غذایی و تحرک عواملی هستند که روی چاقی اثر می گذارند.
تنها حدود ۱۰ درصد از علل چاقی، ژنتیکی است که این موضوع بیانگر اهمیت شیوه زندگی در بروز چاقی است.
در برخی تحقیقات انجام شده هرساعت تماشای اضافه تلویزیون، شیوع چاقی را ۲درصد افزایش می دهد.
برخی بیماری های سندرومیک مانند سندروم داون، ترنر، کوهن و…می توانند علت چاقی در کودکان باشند.
بیماری های هورمونی نیز می توانند منجر به اضافه وزن و چاقی شوند. از آن جمله می توان به کمبود هورمون رشد، مقاومت به هورمون رشد، کم کاری تیرویید و تخمدان پلی کیستیک اشاره کرد.
گاهی چاقی از عوارض داروهایی است که فرد مصرف می کند.
برای پیشگیری از چاقی در کودکان چه باید کرد؟
-
- پیگیری منظم‌قد و وزن کودک اولین و مهمترین گام است.
- اصلاح عادات غذایی ناسالم، مصرف منظم سبزیجات و میوه جات و محدود کردن تنقلات به ویژه اسنک های شور یا شیرین یا پرکالری در پیشگیری چاقی موثر است.
- برچسب ارزش غذایی روی غذاهای بسته بندی را بخوانید و از خرید محصولاتی که کالری، چربی، نمک یا قند بالا دارند (به رنگ قرمز چاپ شده) بپرهیزید.
سازمان بهداشت جهانی توصیه می کند حداکثر ۱۰ درصد از کالری روزانه از قندهای ساده مانند شیرینی، شکلات ، قند و شکر تامین شود.
- تاجایی که می توانید در خانه غذا بپزید. اگر در رستوران غذا می خورید، به اندازه ی پرس ها دقت کنید. هر پرس غذای بزرگسالان برای کودکان زیاد است و بهتر است حجم غذا متناسب با سن کودک انتخاب شود. مثلا همبرگر کوچک تر یا بشقاب مخصوص کودک را انتخاب کنید.
- با کودکتان بازی هایی همراه با فعالیت بدنی انجام دهید و از سن پایین وی را به ورزش کردن عادت دهید.
- تماشای تلویزیون و بازی با موبایل و کامپیوتر قبل از دو سالگی ممنوع است. پس از آن نیز مجموع ساعات بازی با کامپیوتر، ایکس باکس، گوشی همراه و تماشای تلویزیون نباید از ۲ساعت بیشتر شود. از قراردادن تلویزیون در اتاق کودکان بپرهیزید.
- میان وعده ی سالم مصرف کنید.
اگر میان وعده های مناسبی برای کودتان انتخاب کنید، هم سلامت روان و هم سلامت جسمانی اورا تقویت می کنید. از طرفی، مشارکت و تمرکز او در فعالیت های مهد یا مدرسه بهتر می شود، سرحال تر، فعال تر و هوشیار تر خواهد بود و احتمال ابتلا به چاقی و اضافه وزن در وی کاهش می یابد.
به طور معمول توصیه می شود یک میان وعده بین صبحانه و نهار، یک میان وعده بین نهار و شام میل شود،، به طوری که با وعده های غذای اصلی قبل و بعد از آن حدود ۲ تا ۳ ساعت فاصله داشته باشد.
یک میان وعده سالم میان وعده ای است که حاوی عناصر تغذیه ای سالم (غلات، دانه ها، لبنیات پروتیین، میوه و سبزیجات) باشد، در حجم، زمان و مکان مناسب مصرف شود.
بهتر است میان وعده را در آشپزخانه میل کنید، و نه در مقابل تلویزیون یا در حین جستجوی اینترنتی.
- برنامه ی زمانی منظم برای خواب، غذا و فعالیت بدنی داشته باشید.
- درکنار اعضای خانواده غذا بخورید و از تماشای تلویزیون حین غذا خوردن بپرهیزید.
- مربیان مهد کودک با انجام ورزش های منظم‌روزانه و تغذیه سالم در مهدکودک می توانند نقش مهمی در پیشگیری از چاقی داشته باشند. همچنین بهتر است در اماکنی که کودکان حضور دارند، از نصب دستگاههایی که غذای آماده دراختیار کودک قرار می دهند خودداری کرد.
- تبلیغات پررنگ و لعاب فست فود ها و اسنک ها در بیلبوردها و تلویزیون از مهمترین عوامل تشویق کودکان به مصرف آن هاست. به نظر می رسد وضع مقررات محدود کننده در خصوص تبلیغات می تواند به اصلاح فرهنگ غذایی کمک کند.
نویسنده: خانم دکتر فائقه نوریان از تیم پزشکی مهرآفرین
منابع:
گزارش وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ایران
پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی
راهنمای خودمراقبتی خانواده (۱)
WHO obesity guildline
CDC
NCBI
WEBMD
MEDESCAPE
Nelson textbook of pediatrics
